Unsay Kalainan? (aka Ampatuan Massacre)

Si Brando, iladong irihis ug bandido sa among lugar. Daghan na siyag gitulis, daghan na pod siyag gipatay.

Tungod sa iyang kaisog, saludo kaniya ang tanang isog sa among baryo gawas ni Waway, ang siga usab sa pikas barangay. Hilabihan gyod ang iyang kasuko niining Waway kay gawas nga dili kini motahod kaniya, iyang nahibaw-an nga nagplano usab kining motabok sa among baryong iyang gihawakan.

Busa, gitapok ni Brando ang tanan niyang bata-bata ug gimandoang buhaton ang tanan aron dili makasulod si Waway sa among baryo. Usa ka adlaw niana, samtang nagbantay ang mga sinugo ni Brando, ilang nakita ang grupo ni Waway nga nagpadulong sa among baryo. Mitaho dayon ang lider sa nagbantay ngadto kang Brando nga nagsingabot silang Waway. "Patya sila!" maoy singka ni Brando. "Pero naa silay kuyog mga magbabalak ug manunulat," maoy reklamo sa bantay. "Wa koy labot kanila! Patya silang tanan!" maoy subling singka ni Brando. "Apan bos, basin magabaan ta," dugang pangatarongan sa bantay. "Unsay magabaan? Ako ang diyos niining lugara!" maoy singka ni Brando nga sa iyang kasuko halos molugwa iyang mga mata.

Pagkaduol sa grupo ni Waway, gipaarakan dayon sa grupo ni Brando ang grupo nilang Waway. Way nahibiling buhi. Bisan ang mga iring nga naatlang miagi sa lugar nahitaboan, patay usab! Singkwenta y syete tanan ang patay way labot sa mga iring nga gidaginot sa mga bata-bata ni Brando.

Si Berta mao ang amo ni Brando. Buotan siya tan-awon, perminting puti nga tila ang iyang suoton.Bisan asa siya moadto tinahod bisan unsa nga dagkong grupo. Apan pareha ra silag taras ni Brando apan kini si Berta mas pino. Dili siya ganahan sa estilo ni Brando. Ingon pa niya kaniadto lud-on siya magtan-aw kon daghan ang patay sa iyang atubangan. "Alergic kog daghang dugo. Usa ka taro, ok na kanako," maoy pahimangno ni Berta sa iyang sinugo.

Tungod niini, pino pod molihok iyang mga tawo, morag di makabuak og baso. Basta naay moaksyog sukol sa ilang mga tawo,aw patay. Pero lagi, dili dinaghan. Ginagmay lang kay lagi si Berta lud-anon man.

Karon nga tigulang na si Berta, iyang gisugo iyang tawo sa pagkwenta. "Pila na ang imong napatay dong?" "Tresentos singkwenta y syete pa ma'am, apil mga magbabalak ug manunulat. Walay labot ana mga iring, iro ug mga manok nga miagi sa lugar nahitaboan ma'am." "Three hundred fifty seven, you mean?" maoy kompirma ni Berta. "Yes ma'am I mean," mao poy tubag sa iyang tawo.

"Good!"

Surprised

I was driving towards Oroquieta City one morning. Upon reaching the junction of Brgy. Sta Maria,in Tangub City I was flagged down by a team of LTO operatives who manned the checkpoint. 'Here they are again,' I thought figuring out how much would I give out just to be let to pass despite the litany of violations that this office is known to be notoroius for creating just to exact "tips" from motorists.

As I slowed down towards the road's right shoulder, one operative who seemed to have difficulty moving because of his belly's weight smiled and greeted me: "Good morning sir." Did I hear it right? I looked at my back to check if some dignitary looking guy was about to pass their checkpoint. Nobody at my back. Another personnel got near and smiled and greeted me "Good morning sir!" as he hinted that I present my travel credentials.

I had passed many checkpoints of LTO in the past and this phenomenon of courtesy appeared surprising to me. To myself I figured out: 'Tagpila kaha ni ilang good morning no?' I smiled back to him and silently prepared my documents.

"Sir, you lack CR (certificate of registration)that should accompany the receipt of renewal," the bulging guy told me. "So..?" I replied, waiting for him to cite the amount that would "normally" be asked from erring motorists like me.

He did not say any word and I for that, was surprised again. Instead he courteously directed me to see their "chief" who was just sitting nearby, busy conversing with some motorists who must had troubles with traffic rules. Then I thought, It would be this man who will say the amount. As I got nearer, he dismissed those he conversed with earlier and extended his arm to a handshake. I graciously accepted the courtesy, smiled and wandered where would this all end up to.

The guy was on his early 40's who was addressed as "chief" by his men. He formally introduced himself and there I learned that he was Mr. Wendell Fuentes, chief of operations of Tangub LTO Office.

He did not ask from me anything except for me to bring the CR whenever I travel. "For your protection," he explained. He advised me further to see him or any other "trusted" LTO personnel whenever I got problems with processing LTO documents.

"Avoid LTO fixers who are plenty, moonlighting in several LTO offices in our place," was his last word.

I left their checkpoint and the amazement I just experienced kept flashing back until I reached Oroquieta that day. And until now...

This time I vote...a hundred times

Since attaining the legal age, I only voted once.I could not recall who I voted for in 1992 but certainly I did not vote for former Pres. Fidel Ramos. I admired some of the senatoriables then but I didn't find time to vote until my name was eventually written off from Comelec's official list.

Having spent much of my times away from home in the past, I wondered one night at some of the family members who stayed awake til early morning of the voting day. First, I thought they were just excited about the big political event to unfold in the country the following day. Later I found out they were waiting for the much awaited "knock" from the messengers of different politicos who brought in "cash gifts" at our doorsteps. At voting day's closing, each of the family members got a cash gift inventory ranging from P1,500 to P2,500-depending on how close the political fight was. I envied them. Had my name included in the list I could have received the same bounty they got, I thought. But because I despised the credibility of the electoral process in the country in the past, the envy became an affirmation of my political belief then --of my being not part of the rotten political exercise.

But things have changed. Not so long ago, I finally had my name in the Comelec validated. And I'm voting. Yes. Who will I vote for? Noynoy Aquino? Chiz Escudero? Gibo Teodoro? Bayani Fernando? For presidentiables come May 10, I still have to make up my mind. But I'm voting now. Yes, I'm voting for Efren Penaflorida. He is a Filipino who was among those shortlisted in CNN's Heroes, a search for ordinary people who have made extraordinary deeds in their respective communities around the globe.

He is head of the Dynamic Teen Company which has been doing education work for more than a decade now among the street kids in Cavite using their mobile classroom "kariton."

He has been featured in many shows and received recognitions from both local and international organizations for his exemplary work. This time at CNN, Efren or F! to his friends stands among the heroes from 9 other countries for the ultimate search that counts online votes. So, if you feel voting for this man, please do now. (How to vote? Please see widget linked next to this entry)

Efren epitomizes sacrifice and exemplary deed of a real public servant. Efren deserves our vote because he is totally different from most of our politicians. Efren begins his day serving the poor first and ends up becoming their hero, while the politicians want to be heroes first before serving the poor.

I am voting now. And I'm voting for Efren...a hundred times. Yes, a hundred times. There's no limit in casting of votes in this search, according to announcements.

Widget

Ang alagad sa kultura

Adunay nagdagan nga panghunahuna sa kadaghanan kanato nga kon dili makamao mo-iningles ang usa ka tawo, bugo siya. Mao nga ang uban, bisan ako kaniadto, aron ingnong brayt kinahanglang makat-on og iningles. Kon di man mahanas, at least (naa koy at least no?) naay sagol iningles sa mga inistoryahan o kaha sa mga sinulat. Pinaagi niini, mora pod tag brayt paminawon sa uban ug mao pod atong paminaw sa atong kaugalingon. Basta naa lay pulong “so” sa sinugdanan o kaha “at least,” payts na!

Naa koy higala nga kusog kaayo manghimaraot sa tanang Bisaya ug Binisaya. Basta dili siya mahimuot sa kalidad sa iyang nakita sama sa kanta, sayaw ug sinina moingon dayon siya: “Bisayaa ana oy!” Sakita uy! Wala siya masayod nga sa iyang gihimo, iya pod gisaway iya pagkatawo, iyang pagka-Bisaya.

Sumala sa mga nagtuon sa atong kasaysayan, gibunga kuno kini sa sistematikong paghansak sa langyawng kultura nga di-mabulag nga subak sa ekonomikanhong interes sa mga kolonyalistang nagpuli-pulig pahimulos sa Pilipinas.

Sa mga nasud nga mituok sa Pilipinas, ang Estados Unidos ang adunay lalom nga impluwensya kanato. Aron way angal sa ilang mga plano, gihansak ang iningles isip medium of instruction sa eskuylahan. Mao nga silotan mi kaniadto kon makasulti mig Binisaya. Apan sa akong bahin, talagsa ra ko ka bayad kay dili na man lang ko motingog ilabi na kon naa sa duol among klasmeyt nga tigbantay sa among inistoryahan.

Apan, maayo baya sab nga makamao ta sa iningles ug bisan unsang langyawng pinulongan. Ilabina niining wwwdotcom nga kalibotan. Apan kon kini gihimo sa pinugos ug nahimong instrumento sa atong pagkahimulag sa atong kultura ug tagsa-tagsa ka mga katilingban, seryoso gyod ang problema.

Seryoso gyod ang atong problema isip nasud. Hilabihan ang atong pagkabulag-bulag karon. Matod sa akong igsoong nakatrabaho didtos Taiwan kaniadto, ang pinakabangis nga motratar nga mga superbaysor ngadto kanilang mga bag-o kadtong mga Pilipinong bisor. Ang magnilibakay ug magdinaotay mga Pilipino pod. Apan katingad-an. Sa panahon nga grabe kaayo ang krisis, hilabihan ka matinanbangon ang mga Pilipino sa usag-usa. Tan-awa tong nakalabayng bagyong Ondoy ug Pepeng mi-aksyog angal ang ABS-CBN sa pagbaha sa Pilipinong gustong motabang sa mga biktima. Miawas ang mga boluntir. "Hunong sa!" matud sa ABS-CBN. Busa, ang mga sociologist nagkapuliki og ekspleyn nganong ingon ini ang kinaiya sa mga Pinoy.

Adunay pagpatin-aw niini ang mga banggiitan sa atong kasaysayan. Matud nila, ang atong katigulangan anaa pa lang sa yugto sa pagtibuok sa usa ka panghuna-huna ug pangandoy isip nasod nga gilangkoban sa daghang isla ug tribo apan nabugto kining maong proseso sa kolonyalismo. Pananglitan, ang katawhang Moro mitikang na unta gikan sa pagka-barangay ngadto sa usa ka kaliwatan ug aduna na silay konsepto sa teritoryo sulod sa ilang sistemang politikal nga gitawag og sultanato. Tungod sa ilang giabot nga panaghiusa, mas kusgan silang misukol sa langyawng agresyon. Mao man gani nga wala gyod mailog ang tibuok isla sa Mindanao sa langyawng gahom. Tungod niining taastaas nga ang-ang sa panaghiusa, ilang gitan-aw nga ang tanang pwersa nagpugong sa kahingpitan sa ilang damgong usa ka nasud, ilang giisip nga kaaway. Mao tingale kini hinungdan sa dili mahumanhuman nga pag-alsa sa katawhang Moro sa Mindanao gikan pa kaniadto hangtod karon. Mindanao Indpendence Movement ni Datu Udtog Matalam niadtong sayong bahin sa 1960. MNLF ni Nur Misuari ug karon MILF nila Hashim Salamat. Naa pay Abu Sayaf. Susama pod niini ang giagbot sa taga Cordillera.

Ang mga Tagalog ug mga Bisaya usab miabot na gyod sa kahimatngong nasodnon, mao tong sa wala na nila maagwanta ang sobrang buhis, diskriminasyon, pagpangulipon ug pagpangilog og kayutaan sa Espanya nga nasundan sa Amerika ilang gipalanog ang singgit alang sa kagawasan batok sa langyawng paghari. Apan wala mahingpit ang mga tinguha sa atong katiguwangan. Gitunobtunoban sa mga naghari ang bag-o lang mituyhakaw nga nasodnong kahimatngon ug gipulihan sa kahimatngon sa ulipon.

Sa tinguhang matuman ang ilang katuyoan, gigamit sa Kolonyalista nga hinagiban ang edukasyon. Ug sanglit pipila man lang ang adunay katakos mosulod sa mga tulonghaan, pipila lang usab ang nakapahimulos sa pormal nga edukasyon.

Ang resulta mao nga nabahin ang katawhan sa duha ka dagkong mga hut-ong: ang gamayng hut-ong sa mga edukado ug adunahan sa usa ka bahin, ug ang kinabag-ang kabos kinsa gitawag nilag "ignorante," sa pikas bahin.

Matud pa ni Dr. Macario Tiu, kanhi pangulo sa humanities department sa Ateneo de Davao nga kining naumol sa pag-estroya ug pagsulat sa pinulongang inengles nga nahimong produkto sa usa ka gatos ka tuig nga langyawng impluwensya, nahimong bag-o ug gamay nga katilingban, nahimulag ug halayo sa ordinaryong katawhan.

Sa iyang artikulo nga nag-ulohan og Return to Community, gisulti ni Dr. Tiu: “The educated elite are dominant and influential but are nonetheless fragile because they are few. They have no base. They have no body. They have no mass. And because they come from different original communities they cannot unite, or if they can unite, the unity is weak, (d)riven as they are by unresolved ethnokinship jealousies and rivalries, big and small.”

Ang masa sa pikas bahin, iyang giingon: “... the original communities that they have left behind are lost in limbo too. They have the worldview, they have the culture, they have body and mass, they have the wisdom of the race - but there are no leaders to tap into their wisdom and propel them forward.”

Dili na nato mabalik ang kasaysayan ug dili pod mahimong mohunong kita sa pagpaningkamot nga mahiusa. Daghan ang dalan ngadto sa kahiusahan. Alang sa mga manunulat ug ubang alagad sa kultura, usa sa mga pamaagi nga ilang gihingusgan mao ang paghatag og bili sa atong tagsatagsa ka pinulongan.

Misumpay si Dr. Tiu sa samang artikulo nga kinahanglan gyod nga mobalik kita sa atong tagsa-tagsa ka mga katilingban pinaagi sa pagmugna og mga sugilanon, balak, drama ug mga nobela nga unang naggamit sa atong tagsatagsa ka pinulongan. Iyang gihagit ang mga manunulat sa pagsumpay-balik sa naputol nga kutay tali sa katawhan ug sa mga manunulat pinaagi sa paggamit sa kaugalingong pinulongan diha sa ilang mga minugna.

Niining dapita buot kong idugang sa punto ni Dr. Tiu nga dili lang igo ang pagmugna og mga produkto sa kultura gamit ang tagsatagsa ka pinulongan. Kinahanglang matngon ang mga tagsulat nga ang ilang mga obra nagtumong sa pagpataas sa pagsalig sa mayoriyang katawhan sa ilang katakos nga mohimo og kausaban sa ilang tagsatagsa ka katilingban nga wala mag-agad sa kalooy o kamanggihatagon sa mga adunahan ug gamhanan.

Malikayan unta sa mga tagsulat nga malukong diha sa mga temang gi-semento mismo sa kolonyalismo: “ang kalisod sa katawhan maoy badlis sa kapalaran,” o “naglisod si Juan kay siya tapolan,” o kaha “mag-antos aron ma santos”-- atubangan sa pagpanglutos. Kay kon dili, basin ang mga obrang gimanso sa lumad nga kultura ug pinulongan magsilbe pa hinoong lawod nga mag-ulang sa katawhan sa usa ka bahin ug sa mga alagad sa kultura sa pikas.