Monday, November 2, 2009

Ang alagad sa kultura

Adunay nagdagan nga panghunahuna sa kadaghanan kanato nga kon dili makamao mo-iningles ang usa ka tawo, bugo siya. Mao nga ang uban, bisan ako kaniadto, aron ingnong brayt kinahanglang makat-on og iningles. Kon di man mahanas, at least (naa koy at least no?) naay sagol iningles sa mga inistoryahan o kaha sa mga sinulat. Pinaagi niini, mora pod tag brayt paminawon sa uban ug mao pod atong paminaw sa atong kaugalingon. Basta naa lay pulong “so” sa sinugdanan o kaha “at least,” payts na!

Naa koy higala nga kusog kaayo manghimaraot sa tanang Bisaya ug Binisaya. Basta dili siya mahimuot sa kalidad sa iyang nakita sama sa kanta, sayaw ug sinina moingon dayon siya: “Bisayaa ana oy!” Sakita uy! Wala siya masayod nga sa iyang gihimo, iya pod gisaway iya pagkatawo, iyang pagka-Bisaya.

Sumala sa mga nagtuon sa atong kasaysayan, gibunga kuno kini sa sistematikong paghansak sa langyawng kultura nga di-mabulag nga subak sa ekonomikanhong interes sa mga kolonyalistang nagpuli-pulig pahimulos sa Pilipinas.

Sa mga nasud nga mituok sa Pilipinas, ang Estados Unidos ang adunay lalom nga impluwensya kanato. Aron way angal sa ilang mga plano, gihansak ang iningles isip medium of instruction sa eskuylahan. Mao nga silotan mi kaniadto kon makasulti mig Binisaya. Apan sa akong bahin, talagsa ra ko ka bayad kay dili na man lang ko motingog ilabi na kon naa sa duol among klasmeyt nga tigbantay sa among inistoryahan.

Apan, maayo baya sab nga makamao ta sa iningles ug bisan unsang langyawng pinulongan. Ilabina niining wwwdotcom nga kalibotan. Apan kon kini gihimo sa pinugos ug nahimong instrumento sa atong pagkahimulag sa atong kultura ug tagsa-tagsa ka mga katilingban, seryoso gyod ang problema.

Seryoso gyod ang atong problema isip nasud. Hilabihan ang atong pagkabulag-bulag karon. Matod sa akong igsoong nakatrabaho didtos Taiwan kaniadto, ang pinakabangis nga motratar nga mga superbaysor ngadto kanilang mga bag-o kadtong mga Pilipinong bisor. Ang magnilibakay ug magdinaotay mga Pilipino pod. Apan katingad-an. Sa panahon nga grabe kaayo ang krisis, hilabihan ka matinanbangon ang mga Pilipino sa usag-usa. Tan-awa tong nakalabayng bagyong Ondoy ug Pepeng mi-aksyog angal ang ABS-CBN sa pagbaha sa Pilipinong gustong motabang sa mga biktima. Miawas ang mga boluntir. "Hunong sa!" matud sa ABS-CBN. Busa, ang mga sociologist nagkapuliki og ekspleyn nganong ingon ini ang kinaiya sa mga Pinoy.

Adunay pagpatin-aw niini ang mga banggiitan sa atong kasaysayan. Matud nila, ang atong katigulangan anaa pa lang sa yugto sa pagtibuok sa usa ka panghuna-huna ug pangandoy isip nasod nga gilangkoban sa daghang isla ug tribo apan nabugto kining maong proseso sa kolonyalismo. Pananglitan, ang katawhang Moro mitikang na unta gikan sa pagka-barangay ngadto sa usa ka kaliwatan ug aduna na silay konsepto sa teritoryo sulod sa ilang sistemang politikal nga gitawag og sultanato. Tungod sa ilang giabot nga panaghiusa, mas kusgan silang misukol sa langyawng agresyon. Mao man gani nga wala gyod mailog ang tibuok isla sa Mindanao sa langyawng gahom. Tungod niining taastaas nga ang-ang sa panaghiusa, ilang gitan-aw nga ang tanang pwersa nagpugong sa kahingpitan sa ilang damgong usa ka nasud, ilang giisip nga kaaway. Mao tingale kini hinungdan sa dili mahumanhuman nga pag-alsa sa katawhang Moro sa Mindanao gikan pa kaniadto hangtod karon. Mindanao Indpendence Movement ni Datu Udtog Matalam niadtong sayong bahin sa 1960. MNLF ni Nur Misuari ug karon MILF nila Hashim Salamat. Naa pay Abu Sayaf. Susama pod niini ang giagbot sa taga Cordillera.

Ang mga Tagalog ug mga Bisaya usab miabot na gyod sa kahimatngong nasodnon, mao tong sa wala na nila maagwanta ang sobrang buhis, diskriminasyon, pagpangulipon ug pagpangilog og kayutaan sa Espanya nga nasundan sa Amerika ilang gipalanog ang singgit alang sa kagawasan batok sa langyawng paghari. Apan wala mahingpit ang mga tinguha sa atong katiguwangan. Gitunobtunoban sa mga naghari ang bag-o lang mituyhakaw nga nasodnong kahimatngon ug gipulihan sa kahimatngon sa ulipon.

Sa tinguhang matuman ang ilang katuyoan, gigamit sa Kolonyalista nga hinagiban ang edukasyon. Ug sanglit pipila man lang ang adunay katakos mosulod sa mga tulonghaan, pipila lang usab ang nakapahimulos sa pormal nga edukasyon.

Ang resulta mao nga nabahin ang katawhan sa duha ka dagkong mga hut-ong: ang gamayng hut-ong sa mga edukado ug adunahan sa usa ka bahin, ug ang kinabag-ang kabos kinsa gitawag nilag "ignorante," sa pikas bahin.

Matud pa ni Dr. Macario Tiu, kanhi pangulo sa humanities department sa Ateneo de Davao nga kining naumol sa pag-estroya ug pagsulat sa pinulongang inengles nga nahimong produkto sa usa ka gatos ka tuig nga langyawng impluwensya, nahimong bag-o ug gamay nga katilingban, nahimulag ug halayo sa ordinaryong katawhan.

Sa iyang artikulo nga nag-ulohan og Return to Community, gisulti ni Dr. Tiu: “The educated elite are dominant and influential but are nonetheless fragile because they are few. They have no base. They have no body. They have no mass. And because they come from different original communities they cannot unite, or if they can unite, the unity is weak, (d)riven as they are by unresolved ethnokinship jealousies and rivalries, big and small.”

Ang masa sa pikas bahin, iyang giingon: “... the original communities that they have left behind are lost in limbo too. They have the worldview, they have the culture, they have body and mass, they have the wisdom of the race - but there are no leaders to tap into their wisdom and propel them forward.”

Dili na nato mabalik ang kasaysayan ug dili pod mahimong mohunong kita sa pagpaningkamot nga mahiusa. Daghan ang dalan ngadto sa kahiusahan. Alang sa mga manunulat ug ubang alagad sa kultura, usa sa mga pamaagi nga ilang gihingusgan mao ang paghatag og bili sa atong tagsatagsa ka pinulongan.

Misumpay si Dr. Tiu sa samang artikulo nga kinahanglan gyod nga mobalik kita sa atong tagsa-tagsa ka mga katilingban pinaagi sa pagmugna og mga sugilanon, balak, drama ug mga nobela nga unang naggamit sa atong tagsatagsa ka pinulongan. Iyang gihagit ang mga manunulat sa pagsumpay-balik sa naputol nga kutay tali sa katawhan ug sa mga manunulat pinaagi sa paggamit sa kaugalingong pinulongan diha sa ilang mga minugna.

Niining dapita buot kong idugang sa punto ni Dr. Tiu nga dili lang igo ang pagmugna og mga produkto sa kultura gamit ang tagsatagsa ka pinulongan. Kinahanglang matngon ang mga tagsulat nga ang ilang mga obra nagtumong sa pagpataas sa pagsalig sa mayoriyang katawhan sa ilang katakos nga mohimo og kausaban sa ilang tagsatagsa ka katilingban nga wala mag-agad sa kalooy o kamanggihatagon sa mga adunahan ug gamhanan.

Malikayan unta sa mga tagsulat nga malukong diha sa mga temang gi-semento mismo sa kolonyalismo: “ang kalisod sa katawhan maoy badlis sa kapalaran,” o “naglisod si Juan kay siya tapolan,” o kaha “mag-antos aron ma santos”-- atubangan sa pagpanglutos. Kay kon dili, basin ang mga obrang gimanso sa lumad nga kultura ug pinulongan magsilbe pa hinoong lawod nga mag-ulang sa katawhan sa usa ka bahin ug sa mga alagad sa kultura sa pikas.

1 comment: